می‌خواهید از خانه بیرون بروید، اما چندین بار قفل در را باز و بسته می‌کنید تا از قفل بودن آن مطمئن شوید. حمام کردن شما بیشتر و طولانی‌تر از افراد عادی است و یا هنگام راه رفتن در خیابان، روی خطوط، پا نمی‌گذارید. این نشانه‌ها بخشی از نشانه‌های معضلی است که امروزه آن را اختلال OCD (اختلال وسواس فکری-عملی) می‌نامند. OCD یا اختلال وسواس عملی جبری جزو ۲۰ دلیل عمده‌ی ناتوانی‌های حاصل از بیماری در دنیا است و امکان ابتلا به آن در دنیای پراسترس کنونی، برای همه وجود دارد و شاید بسیاری از ما، بدون اینکه بدانیم از آن رنج می‌بریم.
اگر دو بار به سمت اتو می‌روید تا ببینید سیم آن را از برق کشیده‌اید یا درب ماشین را قفل کرده‌اید، این یک اتفاق طبیعی است. اما اگر دچار اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) باشید، افکار و رفتارهای وسواس گونه‌ی شما آنقدر زیاد میشود که در زندگی روزمره‌ی شما اختلال ایجاد می‌کنند.
وسواس عقده، هیجان یا تکانه‌ای است عصبی (ایمپالس) که به شکلی متوالی برخلاف میل بیمار از شکل ناخودآگاه به صورت خودآگاه درآمده و باعث ایجاد پالس‌های عصبی خاص میشود تا در او ناراحتی و اضطراب برانگیزد و در نتیجه فرد برای رهایی از آن فشار عصبی، اقدام به انجام عملی خاص کند. مثل شستشوی مکرّر دست‌ها یا شمارش چندبارهٔ پول یا کلمات و حروف و غیره.
در جواب چنین حمله‌ای معمولاً شخص می‌کوشد از آن بگریزد و آن فکر خاص را از ذهن خود بیرون کند یا آن را با عمل و فکر دیگری جایگزین نماید و البتّه آگاهی دارد که این وسوسه‌ها مزاحم ذهن او هستند و برخلاف تزریق افکار، از خارج تحمیل نمی‌شوند. وسواس عملی که درمان قطعی و آن هنوز میسر نشده است، تکانه‌ای غیرقابل مقاومت برای انجام یک عمل غیرمنطقی مانند شستن مکرر، دعای مداوم و غیره است.
نشانه های وسواس فکری عملی
– در افراد وسواسی، باورهايی وجود دارد که باعث ارزيابی غلط از افکار ناخواسته شده و فرد را دچار مشکل می سازد. اين باورها عبارتند از: اهميت بيش از حد قائل شدن برای افکار، اشتغال ذهنی زياد نسبت به کنترل افکار، بيش‌برآورد کردن تهديد، عدم تحمل بلاتکليفی و کمال‌گرايی.
– افراد مبتلا به وسواس، کمال‌گرايی بالايی دارند و تحمل ابهام و بلاتکليفی برای آنان مشکل است. آنها سعی دارند با تغيير يا کاهش ميزان شدت اين باورها و افکار، از شدت افکار وسواسی بکاهند.
– عدم تحمل بلاتکليفی نوعی خطای شناختی است که بر چگونگی دريافت، تفسير و واکنش فرد به يک موقعيت نامطمئن تأثیر می گذارد. افرادی که نمی توانند بلاتکليفی را تحمل کنند، موقعيت های بلاتکليفی را تنش‌برانگيز، منفی و فشارزا توصيف می کنند و سعی می کنند از اين موقعيت‌ها اجتناب کنند و اگر در اين موقعيت ها قرار بگيرند، کارکردشان دچار مشکل میشود.
– همچنین به سبب مشکلات جسمی يا روانی، رضایت مندی زناشويی کمتر میشود، استحکام و دوام خانواده دچار تزلزل خواهد شد و پيامدهای منفی به دنبال خواهد داشت. این افراد، رضایت زناشویی پایین تری دارند.
– افرادی که در زندگی شخصی حساس تر هستند و به محیط خود و تنش های آن، واکنش شدیدتری نشان می دهند، امکان ابتلا به بیماری وسواس در آنها بیشتر است و غلبه وسواس بر آنها شدیدتر می شود. در بین فرزندانی که والدین آنها بیش از اندازه به محکوم کردن آنها می پردازند، این اختلال بیشتر دیده می شود.
– پاره ای از تحقیقات نشان داده اند که شخصیت والدین، الگوهای فرزندپروری و حتی مشخصات ژنتیکی و روابط محیطی در ایجاد این اختلال مؤثرند. به همین سبب وسواس ممکن است در بین دوقلوهای همسان بیشتر دیده شود.
– مادران حساس و کمال‌گرا، زمینه را برای وسواسی شدن فرزندان فراهم می کنند؛ به‌خصوص والدینی که رفتار کودک را بر اساس ضابطه های خود و به صورتی دقیق می خواهند و انعطاف‌پذیری کمتری دارند. چراکه تربیت خشک و مقرراتی در بروز این مسأله، بسیار مؤثر است.
– عده ای از افراد مبتلا به وسواس که به بهترین دکتر درمان وسواس مراجعه می کنند، کسانی هستند که دائماً این عبارات به گوششان خورده است: «آدم بی‌عرضه ای هستی. لیاقت نداری. به درد زندگی نمی خوری و…» و از بابت عدم لیاقت از والدین و برادران و خواهران ارشد خود، سرکوفت شنیده وتنبیه شده اند. در این صورت فرد می کوشد که برای راضی نگه داشتن اطرافیان خود دقت افراطی در کارهای خود انجام دهد و در همه مسائل با باریک‌بینی و موشکافی وارد شود. به طور کل، والدین لجوج، سمج، ایرادگیر و عیب‌جو و ملامت گر، زمینه را برای بروز وسواس فراهم می‌کنند.
درمان قطعی وسواس فکری شدید
درمان روانشناختی برای کاهش شدت علائم OCD مؤثر است. دو نوع اصلی درمان روانشناختی برای OCD عبارتند از: درمان شناختی – رفتاری (CBT) و یک نوع از رفتار درمانی که جلوگیری از پاسخ و در معرض درمان قرار گرفتن نامیده میشود. این درنام ها در بیش از دو سوم افراد مبتلا به OCD علائم و نشانه ها را کاهش می دهند.
درمان قطعی وسواس فکری شدید OCD، درمان رفتاری-شناختی است. این روش درمانی شامل دو قسمت میشود: ۱) مواجهه و پیشگیری از واکنش، ۲) شناخت‌درمانی (cognitive therapy)
مواجهه و پیشگیری از واکنش
مواجهه و پیشگیری از واکنش، شامل مواجهه‌ی مکرر با منبع وسواس فکری میشود. سپس از شما خواسته میشود از آن رفتار وسواس‌گونه که معمولا انجام می‌دادید، اجتناب کنید تا اضطراب‌تان کاهش یابد. این تکنیکی است که در مرکز درمان وسواس نیز کاربرد دارد.
برای نمونه، اگر وسواس شما، شستن مکرر دستهایتان است، شاید درمانگر از شما بخواهد دسته‌ی در یک توالت عمومی را لمس کنید و سپس شما را از شستن دستهایتان منع کند. همانطور که با اضطراب نشسته‌اید، میل به شستن دستهایتان به تدریج از بین می‌رود. با این روش، یاد می‌گیرید برای رهایی از اضطراب، نیازی به انجام الگوهای مکرر رفتاری نیست و شما توانایی کنترل وسواس فکری و عملی خود را دارید.
مطالعات نشان می‌دهد که می‌توان با روش مواجهه و پیشگیری از واکنش، دوباره به مغز آموخت که وقوع نشانه‌های اختلال وسواس فکری-عملی را برای همیشه کاهش دهد.
شناخت‌درمانی برای OCD
شناخت‌درمانی در اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) بر افکار مصیبت‌بار و احساس اغراق‌آمیز مسؤلیتی که شما بر دوش خود احساس می‌کنید، تمرکز می‌کند. بخش بزرگی از شناخت‌درمانی برای OCD، شیوه‌های سالم و مؤثر واکنش به افکار وسواس‌گونه را بدون متوسل شدن به وسواس عملی، آموزش می‌دهد.
درمان‌های دیگر برای OCD
علاوه بر درمان رفتاری-شناختی، از درمان‌های زیر نیز برای اختلال وسواس فکری-عملی (OCD) استفاده میشود:
– دارو: گاهی اوقات داروهای ضدافسردگی به عنوان مکمل در درمان OCD استفاده می‌شوند. دارو به تنهایی در برطرف کردن نشانه‌های OCD، به ندرت مؤثر است.
– خانواده‌درمانی: از آنجا که OCD، اغلب مشکلاتی را در زندگی خانوادگی و روابط اجتماعی ایجاد می‌کند، خانواده درمانی توصیه میشود. خانواده درمانی، درک و شناخت این اختلال را بالا می‌برد و می‌تواند به کاهش ناسازگاری‌های خانوادگی کمک کند. همچنین می‌تواند به اعضای خانواده انگیزه بدهد و به آنها بیاموزد که چگونه به عزیزان‌شان کمک کنند.
– گروه‌درمانی: گروه‌درمانی یک روش دیگر در درمان اختلال وسواس فکری عملی است. گروه درمانی از طریق گرد هم آوردن افراد دیگری که مبتلا به OCD هستند، پشتوانه و دلگرمی ایجاد می‌کند و احساس انزوای این افراد را کاهش می‌دهد.
وسواس فکری در نوجوانان
وسواس فکری یکی از اختلالات و بیماری‌های شایع در میان تمامی گروه‌های سنی است. وسواس فکری در نوجوانان به اندازه بزرگسالان شایع است اما خبر خوب این است که شانس درمان افکارهای وسواس‌گونه در سنین پایین بسیار بیشتر است.
وسواس فکری می‌تواند شما را در هر سنی درگیر خود کند. وارد سیکلی از رفتارهای اجباری و افکار آزاردهنده‌ای می‌شوید که نمی‌توانید از دستشان خلاص شوید. پژوهش‌ها نشان داده که از هر صد نوجوان یک نفر به اختلال وسواس فکری مبتلاست. این آمار شوخی نیست و با این حساب میلیون‌ها کودک از اختلال وسواس فکری رنج می‌برند چه بدانند و چه ندانند.
وسواس فکری دوره خاصی ندارد و مانند بلوغ برهه‌ای گذرا نیست. وسواس تا همیشه با فرد می‌ماند و هر چه قدر درمان آن را به تاخیر بیاندازد خود و اطرافیانش را بیشتر آزار خواهد داد.
علائم و نشانه‌ها وسواس فکری در نوجوانی
– نمی‌تواند درس بخواند زیرا از عملکردش راضی نیست، یا بیش از حد درس می‌خواند
– از مریض شدن می‌ترسد
– بیش از حد دستانش را می‌شوید
– از خدا و صحبت و سوال کردن درمورد خدا می‌ترسد
– همه چیز را مرتبا می‌شمارد و بررسی می‌کند
– کیف مدرسه‌شان را چندین بار می‌چینند و هرگز از آن راضی نیستند
– همیشه می‌ترسند دوستشان نداشته باشید یا شما را از دست بدهند
– همیشه به طرز عجیبی در حال دعا و گریه هستند
– نمی‌تواند با شما صحبت کند، یا از گریه کردن در برابر شما می‌ترسد
البته این موارد همیشه توسط شما قابل تشخیص نیستند. چه بسا خود شما هم به اختلال وسواس دچار باشید و متوجه غیر طبیعی بودن رفتارشان نشوید. یک متخصص درمان وسواس می تواند تشخیص دقیقی انجام دهد و برنامه ی درمانی مناسب را آماده کند.
درمان وسواس فکری در نوجوانان
وسواس فکری مانند میگرن، آسم یا افسردگی یک بیماری مزمن است و ممکن است هرگز به طور کامل درمان نشود. هدف اصلی این است که فرد و اطرافیانش با اختلال وسواس فکری آشنا شوند و بیاموزند چگونه می‌توانند با آن زندگی کنند. اما این به معنای درمان ناپذیری اختلال وسواس فکری نیست.
با روان درمانی و در مواردی مصرف دارو تاثیرات آن بر زندگی افراد به حدی کم میشود که انگار وجود ندارد. در مراحل نهایی درمان وسواس فکری در نوجوانان، مراجع می‌آموزد چگونه مانند یک درمانگر با خودش رفتار کند و علائم وسواس فکری خودش را چگونه بررسی و رفع کند. بدین ترتیب نهایتا بر این اختلال پیروز خواهد شد.
یکی از بهترین و موثرترین روش‌های درمانی مورد استفاده روز دنیا برای اختلال وسواس فکری درمان شناختی رفتاری (CBT) است. این روش معمولا همیشه جواب می‌دهد و درمان قطعی اختلال وسواس فکری محسوب میشود.